Als je als Nederlander in Hollywood zit, kom je op een gegeven moment voor het dilemma: blijven of teruggaan naar Nederland? Aan de ene kant wil je terug, aan de andere kant wil je blijven: wat moet je kiezen? Je stelt de keuze uit, je denkt dat het allemaal wel samen kan, maar uiteindelijk komt het niet-kiezen onvermijdelijk met zichzelf in botsing. En dan moet je wel kiezen. Ik koos om terug te gtaan, omdat ik na een jaar rondkijken genoeg had opgestoken. Terug in Nederland kon ik meteen door naar het Nederlands Film Festival.
Ik was erg benieuwd naar de Nederlandse film, die ik al een jaar niet gezien had. En ik stond meteen voor een volgend dilemma. Zwartboek, Ober en Nachtrit zijn allemaal prachtige films. Maar tegelijkertijd wist ik nu door mijn nieuw opgedane kennis dat ze allemaal iets essentieels in de basis missen. Iets dat ervoor zorgt dat de toeschouwer het verhaal maximaal kan meeleven. Wat ontbreekt er in alle drie de films? Een goed dilemma voor de hoofdpersoon.
Eerst even uitleggen wat een goed dilemma is. Twintig jaar geleden regisseerde ik een jongeren-tv-serie voor de VARA. De presentatrice nam me op gegeven moment apart. Ze fluisterde dat haar een reclame was aangeboden voor soep met Hennie Huisman. Ze vroeg me of ze dat moest doen. “Nee”, zei ik, want reclame was toen vies, net als Hennie Huisman, en de VARA was nog de strenge linkse VARA, die haar onmiddellijk zou ontslaan. “Dat weet ik”, zei ze, “maar voor hoeveel geld zou jij het wel doen?” “Oh” zei ik, “Ik zou er pas over nadenken als ze echt veel betalen, bijvoorbeeld twee ton”. Dat was nou precies het bedrag, dat ze er voor kon krijgen. Toen stond zij echt voor een dilemma: want ze moest kiezen uit twee mogelijkheden, die ‘gelijk’ waren, waardoor de keuze heel erg moeilijk was: koos ze voor een carriere of voor geld, wat vrijheid betekende maar ook het einde van haar carriere? Beide opties zouden grote consequenties voor haar verdere leven hebben. Ik leefde heel erg met haar mee, en vroeg me af wat ík zou doen in haar plaats.
Moordenaar
Zo werkt het ook in films: als de hoofdpersoon een ‘onmogelijk’ dilemma heeft, dan leef je als publiek maximaal mee. Neem bijvoorbeeld The godfather: het dilemma van Al Pacino is: ik wil geen moordenaar worden, maar ik wil ook niet dat mijn familie vermoord wordt. Een onmogelijke keuze. Als publiek denk je: wat zou ik in zijn plaats doen? Uiteindelijk moet hij wel kiezen: en hij kiest om moordenaar te worden om zijn familie van uitroeiing te redden. In alle Amerikaanse maar ook in alle goede Europese commerciële en artistieke films heeft de hoofdpersoon een onmogelijk dilemma. Terug naar de Nederlandse films: wat is het dilemma van Carice van Houten in Zwartboek? Geen. Haar familie wordt vermoord, en vervolgens wil ze wraak nemen. Maar ze heeft helemaal niets te verliezen. Carice zit nergens tussen twee gelijke, onmogelijke keuzes, wat haar dwingt om uiteindelijk een echte keuze te maken, waardoor we maximaal met haar meeleven.
Wat is het dilemma voor het filmpersonage van Alex van Warmerdam in Ober? Geen. Daardoor kijk je een beetje als buitenstaander naar de film: je moet steeds maar afwachten wat hij nou weer verzonnen heeft, maar je kunt niet meeleven. Dat komt ook, doordat de eigenlijke hoofdpersoon de schrijver is. Want die heeft wel een dilemma – en eigenlijk gaat het om zijn relatieprobleem – dat hij met behulp van zijn romanfiguur oplost. Maar dat wordt nu weggedrukt door de vele sketchscŠnes van de fictieve figuur.
Tussen welke twee onmogelijke keuzes zit Frank Lammers in Nachtrit? Ik heb ze niet gezien. Dat betekent nogmaals niet dat het slechte films zijn, integendeel, ze zijn allemaal met veel liefde en vakmanschap gemaakt, maar was het niet beter en bevredigender geweest, als alle toeschouwers meer met de hoofdpersoon had kunnen meeleven, meedenken en mee-anticiperen?
Op dvd haalde ik Het schnitzelparadijs, die ik ook nog niet had gezien. Daar zit de hoofdpersoon, een Marokkaanse schoolverlater, wel tussen twee keuzes, zag ik hoopvol: tussen wat zijn vader van hem wil, en wat hij zelf wil. Maar al gauw blijkt, dat hij zelf helemaal niets wil. En daardoor is de film ineens zomaar op drie kwart afgelopen, op het moment dat het belangrijkste nog had moeten komen.
De Engelse regisseur Ken Loach behandelt in Ae fond kiss precies hetzelfde verhaal. Maar hij problematiseert het dilemma wel: de hoofdpersoon, een jonge Pakistaan, wil stiekem tegen de familietraditie in een eigen zaak starten. Maar ondertussen moet hij met zijn vader meewerken in de familiezaak, die zijn vader voor hem en met hem opbouwt. Vervolgens raakt hij smoorverliefd op een Schotse vrouw, maar hij is volgens de familietraditie al lang uitgehuwelijkt aan een Pakistaanse, die elk moment met haar familie kan overkomen uit Pakistan. De aanstaande bruiloft afzeggen zou de ondergang van zijn familie betekenen. Wat zouden ik en jij doen in zijn plaats? Vanaf de eerste tot de laatste minuut leef je maximaal met de hoofdpersoon mee, dankzij zijn onmogelijke dilemma. Ken Loach gebruikt deze dilemmatechniek in al zijn films, die over de hele wereld succesvol zijn en begrepen worden, en is daarmee wellicht het levende bewijs, dat je zo behalve publieksfilms ook volstrekt onafhankelijke, maatschappijkritische of hoge kwaliteitsfilms kunt maken.
